Shaki kuma jiro in ilbaxnimada Mesobotaamiya ay si gaar ah uga qayb qaadatay dhaqanka caalamiga ah. Muhiimadda wax-soo-saarka badan ee bulshadan horumartay ayaa fure u ahayd horumarinta qaybo badan oo aqoonta aadanaha ah. Sidaa darteed, hoos waxaan dib u eegi doonaa dhammaan tabarucaadka ugu muhiimsan ee dadka Mesobotaamiya.
Ilbaxnimada Mesobotaamiya
Mesopotamia, oo Giriigga macnihiisu yahay Inta udhaxeysa wabiyada, waxa ay si cad u tibaaxday halka ay ku taal inta u dhaxaysa webiyada Tigris iyo Furaat, ee ku yaalla dhulka hadda loo yaqaan Ciraaq iyo woqooyi bari ee Suuriya. Biyahaas faraha badan ayaa gobolkani u sahlay in uu noqdo mid ka mid ah xudunta u ah ilbaxnimada bini'aadamka.
Taariikhdu waxay soo taxnayd in ka badan 6000 oo sano, ilbaxnimada Mesobotaamiya waxay ahayd meesha ay ka dhasheen dhaqamo badan, oo ay ka mid yihiin Sumerians, Akkadians, Babilians iyo Assyrians, kuwaas oo dhamaantood raad lama ilaawaan ah ku reebay taariikhda aadanaha. Mesobotaamiya, magaalooyin, macbadyo iyo habab sharci ayaa la sameeyay kuwaas oo qeexaya aasaaska bulshooyinka mustaqbalka.
Gobolku waxa uu u qaybsamay dhawr meelood oo saamayno kala duwan leh. Kuwa ugu caansan waxaa ka mid ahaa Ashuur oo waqooyiga iyo Baabuloon oo koonfurta ah. Baabuloon, iyana, waxay ku dartay gobollada Sumeria iyo Akkadia. Mid kasta oo ka mid ah ilbaxnimooyinkan ayaa gacan ka geystay horumaro muhiim ah, laga bilaabo qorista ilaa cilmiga xiddigiska, oo ay ku jiraan abuurista sharciyadii ugu horreeyay.
Dhaqanka Mesobotaamiya
Hantida dhaqameed ee Mesobotaamiya waxay ahayd mid cajiib ah. Isku dhafka diinta, bulshada iyo teknoolajiyada ayaa u oggolaaday ilbaxnimadan inay abuurto aasaas adag oo saameeya horumarinta dhaqamada kale. Hoos waxaan si qoto dheer u sahamin doonaa qaar ka mid ah tabarucaadkan.
Qoraal
Mid ka mid ah wax ku biirinta aadka loo aqoonsan yahay ee Sumeriyiintu waa ikhtiraacida qoraalka cuneiform-ka qiyaastii 3500 BC. Qorista waxay ku bilaabatay qaab sawiro ah oo lagu duubo macaamil ganacsi, laakiin si dhakhso ah ayaa loogu beddelay hab lagu duubo taariikhda, diinta iyo dhaqanka. The cuneiform waxay lama huraan u ahayd curinta maansooyinka hal-abuurka leh sida Epic of Gilgamesh, mid ka mid ah qoraallada suugaaneed ee ugu da'da weyn aadanaha.
Dhaxalkan qoraalku waxa uu saamayn ku yeeshay hababka kale ee wax-qorista ee hadhow la horumarin doono, sida xarfaha Giriigga iyo Laatiinka, iyaga oo dhidibbada u taagay horumarinta isgaadhsiinta qoraalka ah ee adduunka oo dhan.
Kalandarka
Kalandarka Mesopotamian waa mid kale oo ka mid ah horumarka muhiimka ah ee berrinka xiddigiska. Marka loo eego wejiyada dayaxa, bilaha waxaa loo qaybiyay 30 maalmood, marka la isku daro 12 bilood, taas oo keentay sanadka 360 maalmood. Inkasta oo aanu si buuxda sax ahayn, haddana kalandarkani waxa uu u oggolaaday cirbixiyeennada Mesopotamian hore in ay si sax ah u saadaaliyaan dhacdooyinka dabiiciga ah sida dayax-madoobaadyada iyo sidoo kale abaabulo dalagyada iyo ciidaha.
Kalandarkani wuxuu horudhac u ahaa kallandarro kale oo badan oo adduunka laga isticmaalo, oo ay ku jiraan kalandarka Baabil iyo Masaarida.
La Moneda
Nidaamka dhaqaale ee Mesobotamiya wuxuu kaloo ahaa mid cusub. Ka hor inta aan lacagta la soo bixin, wax kala iibsigu waxa uu ahaa nidaamka baahsan. Si kastaba ha ahaatee, markii ay bulshadu noqotay mid aad u adag oo dhaqdhaqaaqyada ganacsigu bateen, waxaa soo baxday baahida loo qabo hab wax-is-weydaarsi oo hufan. Hadaba waxaa la bilaabay in lagu cabiro qiimaha badeecadaha sida dahabka iyo qalinka oo markii danbe la sameeyay lacag.
Horumarkani waxa uu sahlay wax kala iibsi ganacsi waxana ay ogolaatay in uu sii horumariyo ganacsiga balaadhan ee gobolka iyo xataa xadaaradaha kale ee dariska ah.
Shaagagga iyo Beerta
Waxaa suurtogal ah in tignoolajiyada ugu calaamadsan ee Mesobotaamiya ay ahayd abuurista giraangiraha qiyaastii 3500 BC oo markii hore loo adeegsaday dhoobada, giraangiraha ayaa markii dambe loo adeegsaday gaadhifardoodka xayawaanka, isbeddelka gaadiidka iyo fududaynta ganacsiga.
Horumarinta xaaqidda ayaa lagu daray giraangiraha, taas oo u ogolaatay beeralayda inay hagaajiyaan gobollada bacrin ah ee Mesobotamiya. Marxaladdan hore ee dibidu jeexdo, waxay u saamaxday beeralayda inay fashaan dhul ballaadhan, taasoo kordhisay wax-soo-saarka beeraha iyo inay awood u yeelato inay taageerto dad badan.
Nidaamka Galmada
Mesopotamiya waxay sidoo kale dunida siiyeen nidaamka sexagesimal, kaas oo ku salaysan lambarka 60. Nidaamkani wuxuu aasaas u ahaa horumarinta xisaabta oo ilaa maanta loo isticmaalo in lagu cabbiro waqtiga (60 ilbiriqsi daqiiqad, 60 daqiiqo waqti) iyo xaglo (360 darajo goobada).
Hammurabi Code
Mid ka mid ah sharciyadii ugu horreeyay uguna dhammaystiran wuxuu ahaa Hammurabi Code. Waxaa faafiyay boqorkii Baabiloon Hammurabi qiyaastii 1754 BC, xeerkan waxaa ku jiray 282 sharci oo daboolaya dhammaan dhinacyada nolol maalmeedka, oo ay ku jiraan ganacsiga, hantida, iyo guurka. Xeerka Hammurabi wuxuu caan ku yahay mabda'a ah "il il ha loo rido, iligna ilig ha loo rido."
Xeerarkan ayaa calaamad u ah taariikhda sharciga waxayna aasaas u noqdeen horumarka mustaqbalka ee sharciga dhaqamada kale.
Falaaga iyo Xiddigga
Mesopotamianiyiintu waxay si weyn diiradda u saareen daawashada xiddigaha. Waxay ogaayeen in dhaqdhaqaaqa meerayaasha iyo xiddiguhu ay saameyn ku yeesheen wareegyada dabiiciga ah waxayna isticmaaleen indha-indhayntan si ay u saadaaliyaan mustaqbalka iyo qorsheynta hawlaha beeraha. Xiddigga iyo xiddigiska ayaa si qoto dheer isugu xirnaa, inkastoo maanta loo tixgeliyo cilmiyo kala duwan, waayadii hore ma jirin wax kala duwanaansho ah. Tani waxay u ogolaatay inay abuuraan jadwal sax ah oo ay saadaaliyaan dhacdooyinka sida dayaxa iyo qorraxda.
Dhismaha iyo Ziggurat
Muuqaal soo jiidasho leh oo ka mid ah dhaqanka Mesobotaamiya ayaa ahaa qaab-dhismeedka. Mesobotaamiyayaashu waxay ku dhisteen leben dhoobo ah waxayna sameeyeen dhismayaal waaweyn oo loo yaqaan ziggurats, kuwaas oo ahaa macbadyo diimeed u qaabaysan Ahraamta oo leh heerar kala duwan. Macbadyadan waxaa loo hibeeyey ilaahyada oo waxay u adeegeen sidii xarumaha maamulka iyo diinta.
Ziggurats kaliya maahan dhismayaal muuqaal ah oo cajiib ah, laakiin sidoo kale waxay calaamad u yihiin xiriirka ka dhexeeya ilaahyada iyo bini'aadamka. Mid ka mid ah ziggurat-ka ugu caansan waa kan Uur, oo u heellan dayaxa, kaas oo weli qayb ahaan taagan maanta.
Waraabka iyo Beeraha
Waxay ku taallaa inta u dhaxaysa laba webi, Mesobotaamiya waxay si weyn ugu tiirsanayd beeraha. Mesopotamianku waxay dhisteen habab waraab oo casri ah oo u saamaxay inay si fiican uga faa'iidaystaan biyaha Tigris iyo Furaat. Nidaamyadaas waxaa ka mid ahaa kanaalo, biyo-xireenno iyo kayd-biyoodyo xakameyn jiray imaatinka biyaha ee dalagga.
Waad ku mahadsan tahay horumarkaas, beeruhu waxay noqdeen saldhigga dhaqaalaha Mesobotaamiya waxayna u oggolaadeen ilbaxnimadan inay barwaaqoobaan dhowr kun oo sano.
Dhaxalkan Mesobotaamiya ee horumarka tignoolajiyada iyo dhaqanka waxa uu dhidibbada u taagay bulshooyin badan oo danbe. Mesopotamia la'aanteed, horumarka dhinacyada sida qoraalka, sharciga, beeraha, iyo xiddigiska waxay qaadan lahaayeen waddo kale ama dib u dhac qarniyo ah. Ku habboonaanta Mesobotaamiya ee taariikhda aadanaha waa mid aan shaki lahayn saameynteeduna waxay ku sii socotaa inay ka soo baxdo bulshada casriga ah.