El sheeko falsafad ah waxa uu wadaagaa sifooyinka sheeko-xariireedka iyo hiddaha, laakiin waxa lagu kala soocaa kuwa kale ujeedo falsafadeed. Waa nooc suugaaneed oo raadiya, male-awaal, si kor loogu qaado wacyiga fekerka ee akhristaha, dhaleecaynta dhinacyada xaqiiqada iyo kor u qaadida u fiirsashada qoto dheer.
Waa maxay sheeko falsafadeed?
Un sheeko falsafad ah Waa sheeko gaaban oo soo jeedinaysa dhaliil ama milicsi mawduucyo aan la taaban karin, sida akhlaaqda, xoriyada, cadaalada ama iimaanka. In kasta oo ay u ekaan karto in ay la mid tahay noocyada kale ee sheekooyinka, haddana ujeeddadeeda koowaad ayaa kala saarta: iyada oo sheekadda dhaqanku ay doonayso in ay maaweelo iyo barato cashar akhlaaqeed oo fudud, haddana sheekada falsafadu waxa ay dhexda ka gelisaa qalalaase kakan oo jiritaan ama bulsho.
Astaamaha sheekooyinka hiddaha iyo dhaqanka
Si aad si fiican u fahamto waxa kala saaraya sheeko falsafad ah noocyada kale, waxaa lagama maarmaan ah in marka hore la falanqeeyo sifooyinka sheekooyin dhaqameed:
- Way is dhexgalaan xubno cajiib ah o aan caadi ahayn taas oo ka hor imanaysa xaqiiqada caadiga ah.
- Waxay rabaan inay gudbiyaan a barida anshaxa, inkastoo si la heli karo loo marayo sheekada iyo jilayaasha.
- Suelen Tener Terter Una qaab-dhismeed cad oo leh bilow, dhexe iyo dhammaad si fudud loo aqoonsan karo.
- El dabeecad khayaali ah (inkasta oo inta badan ku salaysan xaqiiqada) way caddahay, waxayna ujeedadoodu tahay inay maaweeliyaan iyo sidoo kale inay wax bartaan.
Sheekada falsafada: A macnaheedu waa ka soo horjeeda faafreebka
Dhinacyada qarnigii XVIII, sheekadii falsafadu waxay gaadhay heerkii ugu sarreeyey, taas oo ay ugu wacan tahay faafreeb kaas oo xaddiday xoriyada hadalka ee wadamo badan oo Yurub ah. Qorayaasha jecel Voltaire Waxay u isticmaaleen qaabkan si ay uga gudbaan xaddidaadyadaas oo ay u dhaleeceeyaan nidaam loo asaasay iyo dawladihii waagaas jiray oo aan loo ciqaabin. Nooca ayaa u oggolaaday qorayaashu in ay soo bandhigaan aragtidooda adduunka oo ay su'aalo waydiiyaan hay'adaha sida diinta, dawladda ama caddaaladda iyagoo ilaalinaya, muuqaal ahaan, kaliya khayaali.
Xiriirka la leh Age of Iftiinka
El Qarniga nalalka (sidoo kale loo yaqaan Iftiinka) waxay ahayd xilli lagu asteeyay raadinta aqoonta iyo garaadka oo ah aaladaha ugu muhiimsan ee lagu fahmo adduunka laguna horumariyo bulshada. Mufakiriinta wakhtigan, oo ay ka mid yihiin Voltaire, Rousseau iyo Montesquieu, waxay u isticmaaleen sheekada falsafada baabuur ahaan balaadhi fikradahaaga dadweynaha. Arrinta xiisaha lihi waxa ay tahay, in kasta oo markii hore ay si aad ah ula xidhiidhi jirtay dunida akadeemiyada, haddana sheekada falsafada ah waxa ay sidoo kale ujeeddadeedu ahayd dadka ilo dhaqameed yar oo aan lahayn tababar suugaaneed adag.
Habkani waxa uu u oggolaaday qorayaashu in ay soo bandhigaan fikrado falsafadeed oo kakan si la heli karo, muhiim ah oo kaftan ah. Sheekooyinka gaagaaban, waxay awoodeen inay wax ka qabtaan arrimaha ay ka mid yihiin xorriyadda fikirka, xuquuqda aadanaha, diinta ama doorka awoodda. Si kastaba ha ahaatee, weli waxay ahaayeen sheekooyin, taas oo u oggolaatay qayb weyn oo dadweynaha ka mid ah inay u qaataan sheeko fudud, in kasta oo xudduntoodu ay ahayd mid si taxadar leh u qarsoonaa dhaleeceyn bulsho iyo siyaasadeed.
Tusaalooyinka sheekooyinka falsafada
Qorayaal badan ayaa ka dhex muuqday goobta sheeko falsafadeed, laakiin mid ka mid ah kuwa ugu badan waa Faransiis Voltaire, oo ay dad badani u arkaan inuu yahay sayidkii nooca. Shaqooyinkiisa ugu caansan waxaa ka mid ah Naive. Sheekadani waxay tusaale cad u tahay sida sheekada falsafadu wax uga qaban karto dhibaatooyin waaweyn, sida yididiilo falsafadeed iyo dhaleecaynta diinta habaysan, iyada oo aan la lumin awoodeeda madadaalo.
Intaa waxaa dheer in VoltaireQorayaal kale ayaa iyaguna qoray sheekooyin falsafadeed oo muhiim ah. Tusaalooyinka qaar waxaa ka mid ah:
- Candide ama rajada Voltaire: Satire ayaa ugu horrayn ka dhan ah rajada Leibniz iyo machadyada diinta.
- Micromegas Waxaa qoray Voltaire: Sheeko kale oo falsafadeed oo uu qoraagu ku dhaleeceeyay aragtida anthropocentric ee aadanaha.
- Alice ee Wonderland Waxaa qoray Lewis Carroll: Inkasta oo ay caan ku tahay caruurnimada, sheekadani waxay soo bandhigaysaa fikrado badan oo falsafadeed oo ku saabsan macquulnimada, aqoonsiga iyo aragtida dhabta ah.
- Amiirka yar Waxaa qoray Antoine de Saint-Exupéry: Sheeko u muuqata mid fudud, sheekadani waxay ka hadlaysaa mowduucyo qoto dheer sida saaxiibtinimada, jacaylka, masuuliyadda iyo macnaha nolosha.
Farsamooyinka suugaanta ee sheekada falsafada
Sheekada falsafadu waxay isticmaashaa dhowr farsamooyinka suugaanta si loo gaaro ujeedooyinka muhiimka ah iyo kuwa milicsiga labadaba. Qaar ka mid ah farsamooyinka ugu muhiimsan ee ay adeegsadaan qorayaasha sheekooyinka falsafada waa kuwan soo socda:
- Dulqaad: Mid ka mid ah aaladaha ugu badan ee lagu majaajiloodo kuwa awoodda leh ama hay'adaha, taas oo u oggolaanaysa in si waxtar leh oo aan toos ahayn loo dhaleeceeyo.
- Cajiib ahSheekooyinka falsafada inta badan waxaa lagu dhisaa xaalado la yaab leh oo ku qasbaya akhristaha in uu dib u eego waxa uu soo bartay ilaa hadda.
- Halxiraale: Adiga oo samaynaaya ku dayashada majaajilada ah ee qaab ama mawduuc halis ah, falsafada falsafada ayaa arrimaha qoto dheer uga hadlaysa qaab madadaalo leh.
- Kartoon: Iyaga oo muujinaya astaamaha ugu caansan iyo inta badan taban ee jilayaasha ama hay'adaha, qorayaashu waxay maamulaan inay sameeyaan naqdin adag.
- Niyadda madow: Farsamo suugaaneed oo noo ogolaanaysa in aan ka hadalno mowduucyada halista ah sida dhimashada, darxumada aadanaha ama cadaalad darada, annagoo ka eegayna xushmad la'aan iyo mararka qaarkood naxariis darro.
Dhagaystayaashii sheekada falsafada
El sheeko falsafad ah Labadaba waa loo jeedaa indheergaradka jecel in dadweynaha guud. In kasta oo ay qoto-dheer yihiin milicsigooda, sheekooyinka falsafada waxaa badanaa lagu dhisay qaab la heli karo oo si sahlan loo akhriyi karo, taas oo siinaysa wax badan oo kala duwan. Mid ka mid ah ujeedooyinka sheekada falsafada waa in la gaaro kuwa, inkastoo ay ka maqan yihiin tabobar tacliimeed, oo leh a xiisaha aan dhalan aqoonta iyo milicsiga.
Madadaalada iyo dabeecadda kooban ee sheekooyinkani waxa ay u sahlaysaa in ay akhriyaan dad heerar dhaqameed kala duwan leh. Dhab ahaantii, qaar ka mid ah qorayaasha ayaa si gaar ah ula qabsaday si ay u gaadhaan dadka aan heli karin waxbarashada tooska ah, sidaas darteed buuxinta mid ka mid ah fikradaha waagii iftiinka: faafinta aqoonta dhammaan shakhsiyaadka, iyadoon loo eegin xaaladdooda.
Waarta sheekada falsafada
In kasta oo kororka sheekada falsafada ay dhacday qarnigii 18aad, haddana waxay ahaanaysaa nooc ku habboon maanta. Qaar badan oo ka mid ah shaqooyinka caadiga ah ayaa loo sii akhriyaa qoraallada falsafada aasaasiga ah ee dugsiyada iyo jaamacadaha. Intaa waxaa dheer, nooca ayaa saameyn ku yeeshay noocyada kale ee sheekada, sida sheekooyinka sayniska iyo falsafada. Qorayaasha jecel Isaac AsimovQaar ka mid ah shaqooyinkooda, kaliya maaha inay ka sheekeeyaan sheekooyinka ku saabsan robots ama safarka hawada sare, laakiin sidoo kale waxay u dhexgalaan arrimaha anshaxa iyo akhlaaqda, iyaga oo ka dhigaya sheekooyin falsafad casri ah.
Sheekada falsafadu waxay sii socotaa inay noqoto qalab suugaaneed oo awood leh oo noo ogolaanaya inaan su'aalo waydiino dogmas iyo sahaminta xaaladda aadanaha iyada oo loo marayo khayaali. Waad ku mahadsan tahay kartida ay u leedahay inay ku maaweeliyaan oo ay kaa dhigto inaad milicsato, waxay ku guulaysatay inay ka mid noqoto noocyada ugu muhiimsan ee taariikhda suugaanta.
Kuwa danaynaya inay si fiican u fahmaan nooca, waxaa had iyo jeer lagula talinayaa inay la xiriiraan qorayaasha waaweyn ee faafiyay. U shaqeeya sida Naive, Amiirka yar ama sheekooyinka Borges kaliya maaha akhrin madadaalo leh, laakiin sidoo kale waxay u quus gooyaan qaar ka mid ah su'aalaha ugu qoto dheer ee ku saabsan dabeecadda aadanaha.